بررسي حضور فيلم هاي دفاع مقدس در دوره هاي مختلف جشنواره فجر

ضيافت كميت در غيبت كيفيت

در حالي كه 18 سال از پايان جنگ سپري مي شود، زمينه اين تأمل را به وجود مي آورد كه تاكنون از آغاز جنگ و جشنواره، چه نسبتي بين سينماي ايران و دفاع مقدس برقرار شده است؟

    در تعريف جنگ گفته اند؛ «جنگ مبارزه مسلحانه و خونين بين گروه هاي سازمان يافته است.» اين پديده كه جزء مشخص ترين مبادي تاريخ است و به عنوان مرزي به حساب مي آيد كه مراحل متمايز حوادث اين ساحت را از يكديگر متمايز مي كند، عامل بسيار مهمي در تكوين تغييرات اجتماعي است. نگاه هاي مختلفي از دريچه اساطير و افسانه ها، مذهب، فلسفه، اخلاق، حقوق، جامعه شناسي و... به اين پديده افكنده شده است و طبعاً هنر نيز جايگاه خاص خود را در اين روند دارد و سينما به عنوان يكي از متاخرترين هنرهاي معاصر، ارتباط ويژه خود را با جنگ برقرار كرده است تا آن حد كه اصطلاح ژانر جنگي در بين مفاهيم استاندارد سينمايي جا افتاده است. اين مساله در سينماي ايران نيز بازتاب بسيار جدي داشته است و پرجلوه ترين آن جنگ هشت ساله بين عراق و ايران است كه در فرهنگ واژگاني رسمي با عنوان دفاع مقدس از آن ياد مي شود و به همين مناسبت سينماي مربوط به آن نيز با عنوان سينماي دفاع مقدس شكل گرفته است. هر سال در سينماي ايران كه كليت آن در جشنواره فيلم فجر قابل ارزيابي است، بحث سينماي دفاع مقدس همواره يكي از مطرح ترين ابعاد را تشكيل مي دهد و ميزان ضعف يا قوت حضور اين ژانر سينمايي در ميان آثار جشنواره، به مقدار اهتمام جامعه مسوولان و يا سينماگران تعبير مي شود. امسال در جشنواره فيلم فجر شش فيلم جنگي حضور دارد كه همين تعداد، موقعيتي را به وجود آورده است كه مديران سينمايي وقت از آن به مثابه پايبندي محكم شان به ارزش هاي ايدئولوژيك نظام بهره برند. چنين وضعيتي در فراز و نشيب هاي 25 دوره جشنواره و در حالي كه 18 سال از پايان جنگ سپري مي شود، زمينه اين تامل را به وجود مي آورد كه تاكنون از آغاز جنگ و جشنواره، چه نسبتي بين سينماي ايران و دفاع مقدس برقرار شده است؟ زماني كه اولين جشنواره فيلم فجر در سال 1361 برگزار شد، دو سال از شروع جنگ سپري شده بود. هدف اوليه از برپايي اين فستيوال، ايجاد وضعيت تثبيتي در سينماي كشور بود كه با توجه به بلاتكليفي كه در دوران انقلاب به اين سو بر آن مستولي شده بود، اين دغدغه بين بسياري از سينماگران و سينمادوستان شكل گرفته بود كه آينده اين روند به بن بست خواهد رسيد. بنابراين با راه اندازي يك جشنواره رسمي و دولتي سعي در احياي آن از طريق سياست هاي مختلف هدايتي - حمايتي كردند و با ايجاد وضعيت گلخانه يي در يك مسير مشخص رو به رشدش گذاشتند. طبعاً مساله جنگ نيز بر دوچندان ساختن بحران هاي حاكم بر سينماي ايران سايه سنگيني انداخته بود، اما در عين حال مفهوم سازي هايي كه در ارتباط با ارزش هاي نظام از جنگ به عمل مي آمد، اين پديده را تبديل به يك نماد فرهنگي ساخت كه بازتابش در سينما نيز وجه ارزشي خاص خود را داشت. جدول پائين به خوبي فراز و نشيب روند حضور فيلم هاي جنگي در 25 دوره جشنواره فيلم فجر را نشان مي دهد كه تامل در آن ميزان همبستگي تعداد اين آثار را با تحولات سياسي اجتماعي آشكار مي سازد. تا حوالي فتح خرمشهر سير توليد فيلم هاي جنگي رو به صعود است اما يكي دو سال بعدش تنزل پيدا مي كند تا اينكه با بالا رفتن ميزان عمليات هاي جنگي رفته رفته كميت آثار جنگي نيز رو به افزايش مي رود به طوري كه در سال پاياني جنگ كه مقارن با دوره هفتم جشنواره است به اوج خود نسبت به مقاطع زماني پيشين مي رسد. اما پس از پايان جنگ اين سير نيز به سمت نزول گرايش پيدا مي كند كه البته امري طبيعي بود. ولي با استعفاي سيدمحمد خاتمي از وزارت ارشاد و روي كارآمدن يكي دو وزير بعدي نمودار آثار سينمايي جنگي به حداكثر اوج خود مي رسد و البته با توجه به شيب نزولي ناگهاني اش در سال 75، هويت غيرارگانيك خود را آشكار مي كند. پس از واقعه دوم خرداد و به ويژه در ايام صدارت عطاءالله مهاجراني بر كرسي ارشاد، روند توليد آثار جنگي رو به كاهش شديد مي رود و در دوران دوم رياست جمهوري خاتمي است كه اين امر مجدداً مسير رو به بالاي خود را باز مي يابد كه البته در يكي دو سال آخرش دوباره افول مي كند تا اينكه مجدداً در دوره بيست و پنجم جشنواره كه در واقع اولين تابلوي سينمايي مسوولان جديد كشور به نحو تام و تمام است، با صعود خط نمودار مواجه مي شويم. صعودي كه البته باز با جهت گيري ايدئولوژيك دولت نهم تناسب دارد.
    اما جدا از بحث كميت، ابعاد جهت گيري اين آثار هم تامل پذير است. به طور كلي در عرض 26 سال اخير (از زمان آغاز جنگ تاكنون) با سه رهيافت كلي در باب جنگ در سينما روبه رو بوده ايم. نخست رهيافت ملي كه جنگ را در محدوده دفاع از خاك ميهن بر حسب مرزهاي شناخته شده بين المللي تعريف مي كند و وارد حوزه هاي فرامتني آن نمي شود. آثار محمد بزرگ نيا از قبيل توفان و جنگ نفتكش ها در اين رهيافت قابل بررسي اند. دوم رهيافت ايدئولوژيك كه جنگ را نه براساس مرزهاي جغرافيايي بلكه بر حسب مرزهاي عقيدتي به تصوير مي كشد. براين اساس جنگ تحميلي هشت ساله يك نبرد صرف بين عراق و ايران نبود بلكه حاكي از هجوم همه جانبه دشمنان انقلاب اسلامي براي به شكست رساندن اسلام سياسي و نظام حكومت ديني بود. برخي از فيلمسازان نظير جمال شورجه وجوه بيروني اين مساله را بيشتر مدنظر داشتند و برخي ديگر مانند ابراهيم حاتمي كيا به قالب هاي دروني تر آن مي نگريستند و موقعيت رزمنده به عنوان يك انسان را در اين كشاكش ترسيم مي كردند. رهيافت سوم، رهيافت آسيب شناسانه است كه عمدتاً در محورهاي اجتماعي يا همان زير ژانر تبعات جنگ متمركز مي شود. در اينجا ضايعات جنگ از قبيل فروپاشي نهاد خانواده، يأس، تلفات انساني، بحران هاي اخلاقي، گسترش استفاده هاي ابزاري از ارزش هاي جنگ، نابساماني اقتصادي، معلوليت هاي جنگي و... محور قرار مي گيرند و بسته به ديدگاه فيلمساز حتي تا مرز آثار ضدجنگ نيز پيش مي روند. طبل بزرگ زير پاي چپ، باشو غريبه كوچك، گيلانه و عروسي خوبان از اين جمله به حساب مي آيند.
    اما اكنون اين تعداد فيلمي كه در جشنواره بيست و پنجم حضور دارند، متناسب با كدام يك از اين رهيافت ها هستند؟ طبيعي است كه پاسخ به اين سوال در حال حاضر كه نگارنده حضور آثار مزبور را نديده است، واجد شفافيت لازم نيست. منتها با نيم نگاهي به آدم ها و موضوع ها و عنوان ها نتايج مقدماتي خود را نشان مي دهند. اينكه آرش معيريان كمدي ساز به سراغ وجوه «معناگرايانه» دفاع مقدس مي رود و مسعود ده نمكي با آن سابقه جدي اش به سراغ لحن كمدي جنگ مي رود حاكي از عجيب و غريب بودن تابلوي امسال سينماي جنگ در جشنواره بيست و پنجم است. نكته يي كه با حضور كيومرث پوراحمد با آن روحيه بسيار احساساتي و فيلم هاي لطيفش در كسوت فيلمساز جنگي دوچندان مي شود. اعتبار پاداش سكوت جدا از بازيگرانش، يكي در نام سازنده اش مازيار ميري است كه پيش از اين با قطعه گم شده و به آهستگي روندي فرديت گرا را در سينما دنبال مي كرد و ديگري در نويسنده منبع اقتباس احمد دهقان كه با داستان من قاتل پسرتان نيستم، فضايي متفاوت را در بستر جنگ دنبال مي كرد. روز سوم محمدحسين لطيفي به اعتبار سريال صاحبدلان او كنجكاوي برانگيز است و مثل يك قصه خسرو سينايي، با توجه به فقدان فيلم داستاني جنگي در كارنامه كارگردانش و نوع سبك و سياقي كه سينايي در آثارش استفاده مي كند، توجه مخاطبان را جلب مي كند. نكته اساسي اينجاست كه اعتبار سينماي دفاع مقدس نه چندان به كميت ها وابسته است و نه خيلي ربط به رهيافت ها دارد. اين اعتبار بيش از هرچيز از كيفيت كار نشأت مي گيرد؛ نكته يي كه تجربه نشان داده است معمولاً در پاي كميت گرايي قرباني مي شود. اعتبار سينمايي و فراسينمايي نام هاي فيلمسازان جنگ جشنواره بيست و پنجم، اميد به كيفيت خوب مجموعه آثار دفاع مقدس امسال را بالا مي برد اما تاكيد پنهان مسوولان بر كميت قضيه، آن دغدغه تاريخي را زنده مي سازد. در هر حال حاصل اين كشاكش و ترديد، در پايان جشنواره خود را عيان مي سازد و نتيجه هرچه باشد، مي تواند در تامل نسبت به جهت گيري دولت نهم به عرصه سينما و به ويژه سينماي دفاع مقدس نقش تعميق كننده داشته باشد.

 
انتهای پیام /