گرايشات مستند در يك فيلم داستاني

فيلم آخرين ملكه زمين در روز دوشنبه 16 بهمن ماه در سينماي فلسطين براي اصحاب رسانه به نمايش درآمد. درخصوص اين فيلم از قلم همايون امامي.

    محمد رضا عرب را سالهاست كه مي شناسيم. با فيلم هاي كوتاه مستند و داستاني اش كه موضوعات مختلف زندگي و طبيعت اين سرزمين كهنسال را دست مايه خويش قرار داده است. فيلمهايي چونچون كوه، ايستاده در باد، زمين سوخته، كندوان ديار آفتاب، صداي روشنايي و آيينه هاي روبرو. او چند پيش مجموعه هاي مستند غار هاي ايران و به دنبال آن مجموعه كاروانسراهاي ايران را نيز براي شبكه 4 سيما كارگرداني كرده بوده است.
    از همان اوايل پيدا بود كه او در سينماي مستند ايران، ميهماني نيست كه وقتي شرايط كار بلند سينمايي برايش پيش آمد برود و ديگر پشت سرش را هم نگاهي نياندازد. او تا به امروز كه نخستين ساخته بلندش آخرين ملكه زمين در جشنواره فجر به نمايش در مي آيد؛ از سينماي مستند همچون سكوي پرشي براي ورود به سينماي داستاني سود نجسته، كه مستند نگري را همچون جان مايه و مؤلفه اصلي آثارش حفظ كرده و با چنين تركيبي به سينماي اكران، يا سينماي بلند داستاني گام نهاده است.
    آنچه به آخرين ملكه زمين تشخصي آشكار بخشيده است، وجه واقعيتگرايي و نگاه مستند عرب به داستاني نه چندان تازه است. علي بخش جواني است كه در يك كارگاه سنتي حناسابي واقع حوالي يزد كار مي كند. همسر و خانواده او در افغانستان به سر مي برند؛ و در چنگال خودكامگي هاي طالبان اسيرند. آمريكا تهديد كرده است كه عنقريب به افغانستان حمله خواهد كرد؛ و اين براي افغانهاي مقيم ايران كه خانواده هايشان را به جستجوي سرنوشت و يك زندگي بهتر رها كرده و به كشوري غريب پناه آورده اند؛ سخت نگران كننده است. در چنين شرايطي علي بخش تصميم مي گيرد كار را رها كرده و به صورت قاچاق به وطنش بازگردد. بازگشتي كه شناخت جديدي را براي او رقم مي زند. شناخت رشد مناسبات غيرانساني حاكم بر افغانستان و نيز تلاش براي زنده ماندن. اگر چه علي بخش در پايان فيلم، همسر خويش را از وضعيت نابساماني كه در انتظارش است نجات داده و آنها يكديگر را مي يابند، و اين ظاهراً چيزي جز تكرار همان فرمول قديمي پايان خوش نيست؛ حال آن كه با توجه به حمله آمريكا، مي بايست آن را بيشتر يك ارامش قبل از طوفان دانست. در اين ميان تأثيرات نوع نگاه عرب را در پرداخت اين داستان ساده نبايد از نظر دور داشت. نگاهي برآمده از انديشه اي مستند نگارانه، كه بخوبي در ساخت و بافت فيلم جا افتاده است.
    مي كوشم در زير به مهم ترين مواردي كه جذابيت فيلم محمد رضا عرب را وامدار سينماي مستند كرده است اشاره داشته باشم.
    در آخرين ملكه زمين، شخصيت هاي متعددي وجود دارند. علي بخش، همسرش، كارفرمايش، مرداني كه در قطار كيف او را ربوده و او را زخمي و مجروح برجاي مي گذارند، همه و همه نشان از يك فيلم پر شخصيت دارند. شخصيت هايي كه هر يك با دقتي تمام و به صورتي زنده و آشنا در فيلم حضور يافته اند. ليكن درست كه نگاه مي كني مي بيني عرب در پرداخت مكان نيز همين دقت را اگر نه بيشتر كه به همان دقت، بكار گرفته است.
    مكان ها در اين فيلم، هويت دارند آنچنان كه مي توانستند در يك فيلم مستند داشته باشند. مكانهاي مختلف اين فيلم، مورد شخصيت پردازي قرار گرفته اند. بياد بياوريم فضاي مترو ك و كهنه آن كارگاه سنتي حناسابي را در يزد، كه چگونه با انتخاب درست زوايا و نما هاي چشمگير نموده شده است؛ طراحي مناسب صحنه، و استفاده از اكسسوار هاي واقعي از عواملي هستند كه هويت آن مكان را دو چندان كرده اند.
    در اين ميان بي ترديد جزئي از هويت هر مكاني به وجه شنيداري آن باز مي گردد. موردي كه از ديد محمد رضا عرب مغفول نمانده و او با دقت در طراحي صداي پر زنگ و خش الكتروموتوري كه امروزه جانشين شتر يااسب عصاري شده است، و حركت سنگ سنگين عصاري، اين فضا را شخصيت پردازي كرده است. چنين رويكردي را ما در مورد تمام فضا هاي فيلم ساري و جاري مي بينيم. تا جايي كه مي توان گفت تمامي اين مكانها – حتي آنها كه به نوعي طراحي شده اند، آنچنان هويت مند و باور پذيرند كه نمي توان بين آنها و فضاي اصيل، تفاوتي قائل شد.
    دومين مؤلفه اي كه تشخص فيلم عرب را وامدار سينماي مستند مي سازد، درنگ او بر زندگي آدمهاست. عرب همواره در اين فيلم آدمهايش را در چنبره باورهاي قومي و قبيله اي اشان تصوير مي كند. به اين صورت كه از كوچكترين فرصتي سود مي جويد تا با نمايش وجه آييني زندگي مردم افغان، تصاويرش را از پرداخت سينمايي، فرهنگيِ نابي برخوردار ساخته، به تكميل آن بپردازد. پرداختي كه در ادامه شخصيت پردازي هاي زنده، پويا و دلچسبش، نوع زندگي مردم آن ناحيه را نشان دهد. اينجا آدمها، عروسكهاي خيمه شب بازي نيستند كه به گونه اي مسطح برابر دوربين حاضر شده وحرفهايي كه در دهانشان گذاشته شده را طوطي صفت تكرار كنند. كه گوشت و پوست و عصب و زندگي اند و مي توان نمود هاي اين تعدد لايه هاي شخصيتي را در رنگ آميزي آئيني زندگي فرودستشان بخوبي مشاهده كرد. به عنوان نمونه ارجاعتان مي دهم به صحنه بزكشي و يا صحنه هاي ديگري كه در لابلاي حوادث مي آيند و با خودشان بخشي از نگرشي قومي، آئيني را در قاب تصوير مي نشانند.
    يكي ديگر از بارز ترين عوامل هر فيلم گويشي است كه شخصيتهاي آن فيلم بدان تكلم مي كنند. آخرين ملكه زمين صدا سر صحنه است ولي آنچنان گويش شيرين افغاني در دهان بازيگران ايراني نشسته است كه باور پذير و صميمي مي نمايند. بي ترديد تأكيد عرب براي دوري از گويش متصنع من درآوردي رايج در سريالهاي تلويزيوني، و نزديكي به گويش اصيل افغاني نشان از آن دارد كه وي با دغدغه هاي واقعيت گرائي، به سينماي اكران گام نهاده است. دغدغه هايي كه برخاسته از تجارب مستند سازي وي محسوب مي شوند.
در پايان بايد از كاربرد موسيقي زيباي افغاني در فيلم ياد كرد؛ كه به نحوي حساب شده رنگ آميزي قومي فيلم را كامل مي كند. اگر چه استفاده از آهنگ معروف ملاممد جان – در پايان فيلم - ديگر براي مخاطب ايراني و از هر نسلي كه مي خواهد باشد، كمي نخ نما شده به نظر مي رسد؛ ليكن در مجموع مي بايست از موسيقي آخرين ملكه زمين همچون عامل مهمي در رنگ آميزي و معرفي فضاي اصيل فيلم ياد كرد. به ياد بياوريم صحنه اي را كه در آن علي بخش، به قصد خداحافظي با ساير همقطارانش جشني ترتيب داده اند؛ كه در آن ترانه افغاني زيبايي همراه با نمايش يك ساز قومي، خوانده مي شود.
    بي ترديد فيلم به عنوان كار اول يك فيلمساز، از كاستي و لغزش مصون نمانده است. مواردي كه طرح آنها به يك نقد مفصل نياز داشته و اصولاً اين نوشته نه از باب نقد فيلم، كه بخاطر طرح نقش پيش زمينه مستند سازي در قوت يك فيلم اول داستاني، نگاشته شده است.
باشد كه نوآمدگان بر آن تأمل كرده، از تبعات پر منفعتش، خوشه ها برگيرند.
همايون امامي 16 / 11 / 85
انتهای پیام /