فرار از بحران/ بررسي تصوير بحران در سينماي ايران
در اين گزارش تصوير بحران در سينماي ايران به لحاظ کمي و کيفي و نقش مديران و دستاندارکان سينمايي براي ورود به اين مقوله بررسي ميشود. محمدعلي حيدري : شيوع ويروس کرونا و بروز يک بحران ديگر در جهان. بحراني که نه سياستمدار ميشناسد نه کارگر. ويروسي که همه را درگير خودش کرده و جهان را در حال قرنطينه و شوک و بُهت عجيبي فرو برده است. شيوع با نام انگليسي Contagion نام فيلمي به کارگرداني استيون سودربرگ بود که در سال ???? ساخته شد. اما چندسال قبلتر يعني سال ???? جان کسار (Jon Cassar) در فصل سوم سريال ?? به موضوع يک ويروس و انتشار آن اشاره ميکند. کمتر کسي از ما تصور ميکرد که اين تصاويري که بر پرده سينما يا تلويزيون نظارهگر هستيم، در واقعيت گريبانگير زندگي واقعيمان شود. اما اتفاق افتاد. جهان در آغاز سال ???? با بزرگترين بحران آغاز شد. بحران قرنطينه خانگي براي فرار از مرگ! آنچه ميخواهيم در اين گزارش به آن اشاره داشته باشيم تصوير بحران در سينماي ايران است. سينماي ايران با عمري بيش از يک قرن توانسته مضامين گوناگوني را خلق کند و حتي در رقابت با جهان نيز قلههاي مهمي را فتح کند از فستيوال کن تا اسکار. اما جدا از اين موفقيت چند سوال پش ميآيد: تصوير بحران در سينماي ايران به لحاط کمي و کيفي چگونه ارزيابي ميشود؟ نقش مديران و دستاندارکان سينمايي براي ورود به اين مقوله چيست؟ نهادها و يا سازمانهايي که عهدهدار مسئوليتهاي اجتماعي و بحراني در کشور هستند در اين خصوص (فرهنگسازي و توليد و محتواي فرهنگي) چه نقشي ايفا کردند؟ مديران سينمايي مهمترين بحران سينما و شرايط فرهنگي کشور را چه چيزي قلمداد ميکنند و بر اساس آن سياست حمايتي خود را ايفا ميکنند؟ و… شروع بحران [محيطي]… جدا از بحرانهاي سياسي و اقتصادي و… بحرانهاي طبيعي چون سيل و زلزله در ايران سابقهاي طولاني دارد. در سده ?? و قبل از آن اولين زلزله ?.? ريشتري در تاريخ ? ديماه ??? در شهر دامغان رخ داد که منجر به کشته شدن [حدود] ??? هزار نفر گرديد. از آن تاريخ تاکنون زلزلههاي متعدد ديگري در تاريخ ايران رخ داد که از آن جمله ميتوان به زلزله ?.? ريشتري بوئين زهرا در ?? خردادماه ???? اشاره کرد که منجر به کشته شدن [حدود] ?? هزار نفر گرديد. ?? خردادماه ???? رودبار و منجيل با زلزله ?.? ريشتري به وقوع پيوست که منجر به کشته شدن [حدود] ?? هزار نفر گرديد. و در آخر ? ديماه ???? زلزله ?.? ريشتري بم بود که منجر به کشته شدن [حدود] ?? هزار نفر گرديد. با اين مقدمه قرار است در اين گزارش به موضوع مضامين فيلم هاي ايراني نسبت به مقوله [بحران] اشاره کنيم: سينماي ايران قبل از انقلاب مضامين مختلفي را تجربه کرد که يکي از آنها پرداخت به بحرانهاي طبيعي چون زلزله بود. در اين قسمت اشارهاي خواهيم داشت به برخي از فيلمهايي که [زلزله] در جريان داستاني آن قرار دارد. «ترس و تاريکي» فيلم «ترس و تاريکي» ساختهي محمد متوسلاني در سال ???? بود. او در اولين تجربه فيلمسازياش در مقام کارگردان به سراغ موضوعي رفت که بحران [زلزله] در داستان فيلم جريان داشت. فيلمي که خود در آن ايفاي نقش داشت. خلاصه داستان: [پس از وقوع زلزله در يک روستا حشمت خانم سرپرستي کودکي به نام سعيد را، که خانواده اش زير آوار جان باخته اند، به عهده مي گيرد. سعيد به عنوان دانش آموزي با استعداد و موفق حسادت برادر ناتني اش پرويز و خواهرخوانده اش پروين را برمي انگيزد و..] «جهنم زير پاي من» پنجمين ساخته رضا صفايي فيلم «جهنم زير پاي من» با بازي محمدعلي فردين بود. فيلمي که در سال ???? ساخته شد. خلاصه داستان: [دو برادر: يارقلي و يزدان قلي حسن آبادي بر اثر زلزله خانواده ي خود را از دست مي دهند. يارقلي برادرش را به شهر ميفرستد تا پزشک شود. چشم ارباب رستم دنبال ريحانه، نامزد يارقلي، است. ارباب رئيس پاسگاه را وامي دارد تا يارقلي را مجبور کند باغش را بفروشد و طلب او را که بابت خرج تحصيل برادرش گرفته بپردازد…] «قسمت» امير شروان [با نام مستعار اميرحسين غفاري] متولد ???? در تهران، فارغ التحصيل کارگرداني تئاتر از کالج تئاتري پاسادنا (لوس آنجلس) که فعاليت هنري را با بازي در تئاتر فرهنگ (پارس) سال ???? آغاز کرد؛ در ششمين تجربه فيلمسازياش به سراغ ساخت فيلمي با نام «قسمت» با بازي منوچهر وثوق رفت. اين در سال ???? ساخته شد. خلاصه داستان: [بر اثر زلزله ي مهيبي شهري از بين مي رود. پدري دو پسرش را ظاهراً از دست مي دهد. سالها بعد يکي از آن ها وکيل دعاوي و ديگري دزد مي شود. پدر که کارش وکالت است همه جا در جستجوي پسرش است. مرد شيادي خود را به عنوان پسر او معرفي مي کند و يکبار که دزد قصد سرقت خانه ي پدر را دارد با پسر قلابي رو برو شده، مبارزه اي در مي گيرد] «خردجال» کمال دانش در سومين و آخرين تجربه فيلمسازي خود در ايران به سراغ فيلم «خردجال» با بازي داريوش اسدزاده و محمدرضا فاضلي رفت. فيلمي که در سال ???? ساخته شد. خلاصه داستان: [جدالي ميان شيطان و انسان برقرار است و شيطان قصد دارد انسان را به انحراف بکشاند. پس از آن انسان هايي که به تجاوز و قتل و غارت و ميخوارگي کشيده شده اند به تباهي و هلاکت مي رسند. با وقوع زلزله و آتشفشان و نابودي انسان هاي نخستين عصر جديد فرا مي رسد.] «بيگانه» رضا صفايي در سي وششمين تجربه فيلسازي خود به سراغ ساخت «بيگانه» با بازي ايرج قادري و پوري بنايي رفت. اين فيلم در سال ???? ساخته شد. خلاصه داستان: [مازيار و پرويز دو برادر ناتني هستند که تحت سرپرستي افخم الدوله بزرگ شدهاند. مازيار با مريم قرار ازدواج گذاشته است؛ اما در قزوين، زادگاه دختر، زلزله ميآيد و او آواره ميشود و همان موقع ميشنود که هواپيماي مازيار در درياي خزر سقوط کرده و او کشته شده است و مازيار در جستوجوي مريم به قزوين ميرود و نااميد باز ميگردد.] «فريادرس» عزيزالله رفيعي متولد ???? کاشان؛ وي پس از گذراندن يک دوره فيلمبرداري در استوديو الاهرام مصر فعاليت هنري خود را آغاز کرد. رفيعي سال ???? استوديو دوبلاژ «مهرگان فيلم» و سال ???? استوديو دوبلاژ «کاروان فيلم» و «نادر فيلم» را تأسيس کرد. او در پانزدهمين تجربه فيلمسازي خود به سراغ ساخت فيلم «فريادرس» با بازي بهمن در سال ???? رفت. فيلمي که به يکي از زلزلههاي مهيب ايران يعني بوئين زهرا اشاره دارد. خلاصه داستان: [پس از وقوع زلزله در بويين زهرا مرد خيّري به نام قدير با ياري مردم و جمع آوري اعانه به کمک زلزله زدگان مي شتابد. قديردر ميان خرابه ها کودکي يتيم را مي يابد و او را نزد خود مي برد و بزرگ مي کند.] موج نو… سينماي ايران در موضوعات مختلف آثار ارزشمندي را در تاريخ ثبت کرده است. مهمترين و اولين جريان مهم سينماي ايران به [موج نو] مشهور است. جنبشي که از واخر دهه ???? شکل گرفت. به گمانم فيلمهاي چون: جنوب شهر (فرخ غفاري)، خانه سياه است (فروغ فرخزاد)، جلد مار (هژير داريوش)، خشت و آينه (ابراهيم گلستان) و شب قوزي (فرخ غفاري) جزء اولين فيلمهايي بودند که در واکنش به جريان موسوم به فيلمفارسي، آغازگر اين جنبش شدند. سالها بعد داريوش مهرجويي، مسعود کيميايي، بهرام بيضايي، علي حاتمي، کامران شيردل، آربي آوانسيان، عباس کيارستمي، امير نادري، بهمن فرمانآرا، سهراب شهيدثالث و… فيلمسازي بودند که اين جريان را به شکل جدي ادامه دادند. مهمترين اتفاق در اين جنبش پرداخت به مقوله [بحران] در موضوعات اجتماعي و سياسي بود. مسيري که با واکنش سخت حکومت همراه بود. مسير فيلمسازان «موج نو» تنها به قبل از انقلاب ختم نشد و برخي از اين فيلمسازان بعد از انقلاب فعاليت خود را در مسير فيلمسازي ادامه دادند. «دايره مينا» داريوش مهرجويي در پنجمين تجربه فيلمسازي خود در سال ???? به سراغ ساخت يکي از موضوعات ملهتب يعني فروش خونهاي آلوده رفت. اين فيلم دومين تجربه مشترک غلامحسين ساعدي با مهرجويي بود. اين فيلم با واکنشهاي مختلفي همراه بود. فيلم به مدت سه سال توقيف بود و سرانجام در ???? پروانه نمايش گرفت و در جشنواره پاريس در ???? (پاييز ????) و سپس برلين به نمايش درآمد و جوايزي نيز از اين دو جشنواره دريافت کرد. اين فيلم با بازي علي نصيريان، عزتالله انتظامي و… مهمترين فيلم تاريخ سينماي ايران پيش از انقلاب بود که به بحران اجتماعي اشاره داشت. خلاصه داستان: [پسر جواني به نام علي (سعيد کنگراني) که با خانوادهاش در محلههاي حاشيهنشين تهران زندگي ميکند، پدر بيمارش (اسماعيل محمدي) را براي معالجه به بيمارستان بزرگي ميبرد. نميتواند پدرش را بستري کند و در پيادهرو کنار نردههاي بيمارستان چند روزي را سپري ميکنند تا اين که با شخصي به نام سامري (عزتالله انتظامي) روبهرو ميشوند.] سينماي ايران بعد از پيروزي انقلاب… با وقوع انقلاب اسلامي، سينماي ايران دچار تحولات زيادي شد. اين سينما در چهار دهه توانست موفقيتهاي زيادي را به ارمغان آورد. از فتح «کن» تا «اسکار»! مهمترين ويژگي سينماي ايران تنوعات مختلف موضوعي بود که در چهار دهه اخير بسيار پررنگ بود. با وقوع انقلاب و پس از آن هشت سال جنگ تحميلي، اين سينما توانست نسبت به اين دو موضوع آثار ارزشمندي را در تاريخ ثبت کند. جدا از پرداخت به موضوعات سياسي و جنگ، نسبت به تاريخ اسلام هم بيتفاوت نبود و آثار مهمي را خلق کرد. اما در خصوص پرداخت به [بحران]هاي طبيعي چون زلزله فيلمهاي مهمي نيز ساخته شد اما به لحاظ کمي قابل توجه نبود. در گزارش زير اشارهاي خواهيم داشت به برخي از فيلمهايي که موضوع زلزله در متن داستان (محسوس يا نامحسوس) قرار دارد. «بالاش» اکبر صادقي در پنجمين تجربه فيلمسازي خود به سراغ ساخت «بالاش» در سال ???? رفت. عنايت بخشي و جمشيد هاشمپور بازيگران اين فيلم بودند. خلاصه داستان فيلم: [بالاش بعد از ?? سال به روستايش باز مي گردد. او که دانشجوي رشته پزشکي بوده به خاطر مبارزه عليه رژيم شاه به زندان افتاده است و اينک با پيروزي انقلاب به زادگاهش بازگشته است. در مدت زنداني او، پدرش را کشته اند. بالاش در عروسي پسر دايي اش شرکت ميکند و در مييابد علت مرگ پدر آگاهي از زنداني بوده که در قلعهاي بالاي کوه بنا ميکردهاند. زندان براثر زلزله تخريب ميشود و…] «آوار» سيروس الوند در سال ???? و در پنجمين تجربه فيلمسازي خود به سراغ ساخت «آوار» با بازي فرامرز قريبيان و جمشيد مشايخي رفت. خلاصه داستان: [يک مالک پير جوان مرگ را به خويش نزديک حس ميکند، از چهار پسرش ميخواهد تا با اعضاي خانواده خود نزد او بروند. همه را در زير زمين خانه گرد ميآورد. به جزپسر بزرگ و خدمتکار، بقيه در فکر ارث و ميراث پدر وصيت و نصايح خود را بازگو ميکند و همزمان با مرگ او زلزلهاي سهمگين همه را در زيرزمين محبوس ميسازد. ساعتها طول ميکشد تا نيروي کمکي آنها را بيرون آورد همين چند ساعت ميان مرگ وزندگي براي تحول يافتن و پيوند دوباره ميان آنها، کافي ست.] «شب بيست و نهم» حميد رخشاني در دومين تجربه فيلمسازي خود در سال ???? به سراغ ساخت «شب بيست و نهم» با بازي حسين گيل و حميده خيرآبادي رفت. خلاصه داستان: [محترم و حسين مطابق يک سنت خانوادگي، با هم نامزد مي شوند تا در جواني به ازدواج هم درآيند. والدين حسين در اجراي مراسم ديرين، با ديدن شبحي نگران آينده اين ازدواج مي شوند. در تابستان ????، شايعه راجع به زلزله تهران شهر را خالي از سکنه کرده است…] «زندگي و ديگر هيچ» زمينلرزه رودبار _منجيل در ساعت ?? دقيقه بامداد به وقت ايران در پنجشنبه ?? خردادماه ???? (برابر با ?? ژوئن ???? در ساعت ?? به وقت گرينويچ) در نزديکي شهر رودبار و روستاهاي تابعه در استان گيلان و شمال شرق استان زنجان بروز نمود و تا شعاع ??? کيلومتري از مرکز زمينلرزه موجب خسارات جاني و مالي فراوان گرديد. يک سال بعد عباس کيارستمي در هفتمين تجربه فيلمسازياش در سال ???? به سراغ قصه رودبار رفت. اين بار به سراغ آدمهاي فيلم «خانه دوست کجاست؟» در سال ????، رفت. فيلم «زندگي و ديگر هيچ» با بازي فرهاد خردمند توانست: برندهي جايزهي بخشِ نوعينگاه، در چهلوپنجمين جشنواره فيلم کن، فرانسه ????/ و برندهي جايزهي ويژهي منتقدان، در هفدهمين جشنوارهي بينالملليِ فيلمِ سائوپولو، برزيل شود. خلاصه داستان: [سه روز پس از زلزله ويرانگر خردادماه ???? در استان گيلان، پدر و پسري براي اطلاع از سلامت احمد و بابک احمدپور، بازيگران فيلم خانه دوست کجاست؟ ساخته عباس کيارستمي، که ساکن روستاهاي رودبار هستند، به منطقه زلزله زده مي روند. راه بندان جاده اصلي آن دو را ناگزير مي سازد از راه هاي فرعي به روستاهاي ويران شده بروند و از هر رهگذري سراغ احمدپورها را بگيرند. در هر خرابه اي تلاش براي ادامه زندگي و سازندگي وجود دارد، چنان که گويي مصيبتي نازل نشده است. پدر و پسر اگر چه احمدپورها را نمي يابند ولي از سلامت آن ها مطلع مي شوند.] «زير درختان زيتون» عباس کيارستمي پس از دو سال و در ادامه فيلم قبلي خود در سال ???? به سراغ «زير درختان زيتون» با بازي محمدعلي کشاورز و فرهاد خردمند رفت. خلاصه داستان: [کارگر جواني که در روستايي در اطراف رودبار زندگي مي کند به دختري علاقه داشته و از او خواستگاري کرده است. خانواده ي دختر به اين دليل که کارگر جوان، خانه و کاشانه اي از خود ندارد و خود دختر به اين علت که جوان سواد ندارد با اين ازدواج مخالفت کرده اند…] «مارال» مهدي صباغزاده در چهاردهمين تجربه فيلمسازياش در سال ???? به سراغ «مارال» با بازي ثريا قاسمي و حديث فولادوند رفت. جريان زلزله در اين فيلم تنها مربوط به شخصيت يک دختر زلزله ديده مي شود. خلاصه داستان: [رضوان که فردي مذهبي و با ايمان است، سعي دارد با انجام کار خير و ثواب گناهان خود را پاک کند. در پي اين ماجرا او به همسرش حاج ابراهيم پيشنهاد مي کند که با عقد کوتاه مدت يکي از زنان زلزله زده او را از بدبختي دور کند…] «فوتباليستها» علي اکبر ثقفي در سال ???? و در دومين تجربه فيلمسازي خود به سراغ قصه «فوتباليستها» با چهرههاي فوتبالي چون: علي پروين، حميد استيلي رفت. جريان زلزله رودبار در فيلم اشارهاي کوتاه دارد. خلاصه داستان: [حسن رفتاري پس از، از دست دادن پدر و مادر خود در زلزله رودبار در يک مغازه پنچرگيري مشغول بکار مي شود. حسن که علاقه زيادي به فوتبال دارد توسط يکي از دوستان خود در جريان برگزاري مسابقات جهاني فوتبال کودکان بي سرپرست در سوئيس و عضويت تيم ايران در مسابقات قرار مي گيرد.] «ماجراهاي اينترنتي (چاي نت)» حسين قناعت در دومين تجربه فيلمسازياش در سال ???? به سراغ «ماجراهاي اينترنتي (چاي نت)» با بازي بهاره رهنما، مريم بوباني و… رفت. خلاصه دستان: [مه رو، دختربچه پرورشگاهي که خانواده اش را در حادثه زلزله از دست داده، از طريق اينترنت، پدربزرگش را مي يابد و به روستا نزد آن ها مي رود. در آن جا متوجه مي شود که چند زمين خوار با خريد زمين، روستاييان را آواره شهرها مي کنند. مه رو به همراه خانم معلم و بعضي اهالي روستا در صدد مقابله با اين جريان برمي آيند.] «بيدارشو آرزو» زمينلرزه بم، زمينلرزهاي بود با بزرگي ??? ريشتر که در ساعت ?:?? بامداد روز جمعه ? دي ???? به مدت ?? ثانيه شهر بم و مناطق اطراف آن در شرق استان کرمان را لرزاند. زمين لرزه بم بيشترين تلفات انساني (حدود ??هزار نفر) را درميان تمام زمين لرزههاي تاريخ ايران بر جاي گذاشت. کيانوش عياري در نهمين تجربه فيلمسازياش به سراغ قصه بم رفت. «بيدارشو آرزو» در سال ???? ساخته شد. عياري براي ساخت اين فيلم راهي بم شد و سريال در حال ساختش (روزگار قريب) را رها کرد. اين فيلم پس از ?? سال يعني در سال ???? در گروه هنر و تجربه اکران شد. خلاصه داستان: [دقايقي بعد از وقوع زلزله، آموزگار جوان روستايي در حاشيه شهر بم، پس از بيرون آمدن از زير آوار پي مي برد که همکارش جان سپرده است، او به سوي شهر راه مي افتد تا براي اهالي کمک بياورد، اما با رسيدن به شهر ناباورانه درمي يابد که فاجعه اصلي در آنجا روي داده و از هر گوشه و کناري فرياد شيون و زاري و درخواست کمک بلند است؛ وي در بيمارستان ويران و پر از مجروح و کشته به روحاني برمي خورد و به توصيه و راهنمايي او به گورستان شهر رفته و به کار غسل دادن زن ها و دفن آن ها مي پردازد. مردي زنداني که در اثر ويراني زندان خود را به شهر رسانده، براي غسل دادن زن، مادر و فرزندش «آرزو» از او کمک مي خواهد.] «گل يخ» کيومرث پوراحمد در پانزدهمين تجربه فيلمسازياش در سال ???? به سراغ «گل يخ» با بازي گوهر خيرانديش، محمدرضا گلزار و… رفت. خلاصه داستان: [ترگل که زندگي خانوادگي خوبي ندارد دلبستهي عباس است، اما پدرش با ازدواج آن ها مخالف است ترگل از خانه ميگريزد و با عباس ازدواج مي کند. عباس که قصد دارد براي کار به جزيره کيش برود، ترگل را نزد مادرش به روستا مي فرستد. اما بر اثر زلزله، روستا ويران مي شود و مادر ميميرد. جستجوهاي عباس براي يافتن ترگل به ثمر نمي رسد و فکر مي کند ترگل مرده است…] «خاک سرد» رضا سبحاني در دومين تجربه فيلمسازي خود در سال ???? به سراغ «خاک سرد» رفت. فيلمنامهاي که متشرکا توسط خودش و يزدان عشيري نوشته شد. محمدرضا فروتن، هيلا اکراني و… بازيگران اين فيلم بودند. خلاصه داستان: [همزيستي و رابطه و تلاش مستمر با طبيعت سرد سخت کوير و مواجهه با فاجعه هولناک زلزله … بازگويي زندگي خانواده اي است در خاک سرد…] «ميناي شهر خاموش» فيلم «ميناي شهر خاموش» ساخته اميرشهاب رضويان در سال ???? و سومين تجربه فيلمسازياش با بازي عزتالله انتظامي، صابر ابر و… بود. خلاصه داستان: [روايتگر داستان دکتر پارسا فردي است که مقيم آلمان است و براي انجام يک عمل جراحي بعد از سيوسهسال به ايران برميگردد و به اصرار قناتي (که يکي از آشناهاي خانوادگي اوست)، به زادگاهش بم ميرود. حضور او در بم خاطراتي را براي او زنده ميکند که در نهايت به نتيجهاي غير قابل پيش بيني ختم ميشود. در اين ميان فلاش بکهاي او از گذشته در کنار خطوط فرعي چون خط قصه راننده و نامزدش، همبازي دوران کودکي، عشق قديمي به مينا و زلزله بم و حواشي آن طرح شده است.] «دل بي قرار» قربان محمدپور در دومين تحربه فيلمسازياش در سال ???? به سراغ «دل بي قرار» با بازي کوروش تهامي، شهره قمر و… رفت. خلاصه داستان: [داستان خواهر و برادري است که بر اثر وقوع زلزله رودبار يکديگر را گم مي کنند و دست تقدير براي آنها وقايع ناخواسته اي را رقم مي زند.] «گرگ و ميش» و «کتاب قانون» نيز از جمله فيلمهايي بودند که وقوع زلزله در متن داستان فيلم نامحسوس بود. بعد از تحرير: بحران در سينماي ايران انواع مختلفي دارد و اينکه چرا اين سينما نسبت به بحرانهاي طيبيعي و يا غير طبيعي کارنامه کمي دارد و اينکه چرا سينماي اروپا و آمريکا نسبت به اين مسائل آثار قابل توجهي را دارند بايد از مديران و دست اندرکاران جويا شد. اما مرکز پژوهشهاي مجلس در گزارشي با عنوان «چالشها و راهکارهاي رونق توليد در سال ????» با انتقاد از فراگيري توليد رانتي، به بحرانهاي صنعت سينماي ايران پرداخته است. مرکز پژوهشهاي مجلس با انجام پژوهشي درباره صنعت سينماي ايران به اين جمعبندي رسيده است که توليد رانتي، بزرگترين بحران امروز سينماي ايران است. [خبرگزاري خبرآنلاين. ?? مهرماه ????. کد خبر ???????] انتهای پیام /